Szembek Bartłomiej młodszy (ok. 1545 – 1599), kupiec i ławnik krakowski.
Był synem Bartłomieja (zob.) i jego pierwszej żony Małgorzaty z Elbingów. Miał nieznaną z imienia, młodo zmarłą siostrę, a z drugiego małżeństwa ojca z Katarzyną z Schillingów liczne młodsze rodzeństwo przyrodnie: Stanisława (zm. 1603, zob.), Mikołaja, Jana, Małgorzatę, która w małżeństwie z Janem Lichtenbergiem miała syna Stanisława Jasnogórskiego (zob.), Elżbietę, zamężną za Janem Paczkiem, Jadwigę, żonę Fryderyka Paczka, i Agnieszkę.
S. wychowywał się w Krakowie pod opieką macochy, a wykształcenie kupieckie zdobywał w spółce handlowej prowadzonej przez ojca i wuja, Krzysztofa Elbinga. Korzystając z doświadczeń i kontaktów rodzinnych, rozwijał interesy głównie na Rusi, mieszkał jednak nadal w Krakowie. Handlował towarami żelaznymi, woskiem, tkaninami i skórami. Ze szwagrem F. Paczkiem założył spółkę handlową, która działała aż do 10 V 1597. Przebywającemu we Lwowie stryjecznemu bratu Stanisławowi Szembekowi udzielił 2 III 1577 pełnomocnictw do odzyskania pieniędzy od furmana Szymona Hellera z Kłodzka, a wobec niepowodzenia sam interweniował 30 IV 1578 u wójta kłodzkiego Andrzeja Rudolfa. Szwagrowi Lichtenbergowi powierzył w r. 1579 wyegzekwowanie od mieszczanina lwowskiego Wojciecha Jelonka 344 złp. 22 gr za dostawę noży, jednak pieniądze odzyskał dopiero w r. 1582 od spadkobierców. Podobnie 26 złp. za trzy skrzynie noży «rakuskich», dostarczonych do Lwowa Sawie Fedorowiczowi i jego małżonce Eufemii, otrzymał dopiero od egzekutorów testamentu. W r. 1589 wysyłał towary do Lublina (25 VI), Przemyśla (27 VI) i Lwowa (3 VII i 13 VII); 13 VII t.r. furman Indris Zalomusza przywiózł dla niego siedemdziesiąt trzy bele jedwabiu tureckiego, dwadzieścia osiem półfasków zamszu, dwie sztuki muchajeru i trzy skóry turze. S. handlował z miastami Rzeszy niemieckiej, m.in. 16 VI wysłał do Wiednia pod opieką Janusza Kaysera trzy wozy wosku; kolejne transporty wyekspediował 1 VII i 6 VII, a 10 VIII i 22 VIII oclił w Krakowie «towar żelazny» z Krems w Austrii; w r. 1593 sprowadzał stamtąd kosy.
S. zajmował się także operacjami kredytowymi; ponieważ Jakub Man z Małego Hołoska pod Lwowem nie zwrócił mu udzielonej w r. 1579 pożyczki 35 złp., S. uzyskał intromisję do jego dóbr na Kleparzu pod Krakowem. Kredytował (3 II 1582) lwowskiego drukarza Iwana Fedorowicza i przedmieszczanina Mikołaja Daszkowicza na sumę 102 złp. 10 gr (spłacone w marcu t.r.); w r. 1586 udzielał pożyczek rzeźnikom lwowskim, m.in. Fryderykowi Pensowi 480 złp., a w r.n. rajcy lwowskiemu Janowi Alembekowi 140 złp. (w obu przypadkach dochodząc należności u spadkobierców). Podobne kłopoty miał w r. 1590 z kredytem danym wspólnie z F. Paczkiem rajcy jarosławskiemu Janowi Waligórze. Był S. gwarkiem olkuskim («cultor montium Ilkusiensis») i posiadał udziały w sztolni Ponikowskiej; w działalności górniczej współpracował z olkuską rodziną Byliców.
W r. 1583 został S. wybrany do krakowskiej ławy miejskiej; zasiadał w niej do r. 1588. Dn. 9 IX t.r. uzyskał przywilej królewski, wyłączający go spod jurysdykcji władz miejskich, lecz mimo to zachował z Radą Miejską dobre relacje, był nawet posłem Krakowa na sejmik woj. krakowskiego w Proszowicach, na którym wspólnie z rajcą Kasprem Gutteterem wniósł 19 I 1591 protestację przeciw krakowskim karczmarzom i piwowarom.
S. początkowo nie miał w Krakowie własnej kamienicy; mieszkał w odziedziczonym przez żonę domu przy ul. św. Jana. Dopiero w r. 1583 nabył od krewnej, Otylii Hieronimowej Horlemesowej, część kamienicy w Rynku (obecnie nr 36B). Miał też udziały w podmiejskim folwarku, spalonym w listopadzie 1587 podczas oblężenia Krakowa przez arcyks. Maksymiliana Habsburga. S. był ewangelikiem, co odnotowano w księgach ślubów, ale być może przeszedł na katolicyzm; 3 II 1582 ochrzcił syna Stanisława w kościele Mariackim. Zmarł przed 19 X 1599.
W zawartym 27 XI 1573 w kościele Mariackim w Krakowie małżeństwie z Łucją (zm. przed mężem), córką krakowskiego ławnika Jana Paczka (siostrą Josta i Fryderyka Paczków) i Jadwigi, córki Fryderyka Szmalca z Poznania, miał S. czterech synów: Fryderyka (zob.), Hieronima, Bartłomieja i Stanisława oraz córkę Otylię, od r. 1603 żonę Hieronima Strzały (zob.). W r. 1604 spadkobiercy S-a sprzedali nieruchomości w Krakowie kuzynom, potomkom jego brata przyrodniego Stanisława.
Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, Kr. 2008 cz. 2 nr 560; – Molenda D., Dzieje Olkusza do 1795 roku, w: Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, W. 1978 I 248; taż, Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI–XVIII wieku, Wr. 1972 s. 243, 321; Noga Z., Szembekowie krakowscy w XVI wieku, „Roczn. Krak.” T. 71: 2005; Pieradzka K., Przedsiębiorstwa kopalniane mieszczan krakowskich w Olkuszu od XV do początków XVII wieku, „Zesz. Nauk. UJ” 1958 nr 16, S. Hist., z. 3 s. 68; – Akta sejmikowe woj. krak., I 171–2; Handel żydowski w Krakowie w końcu XVI i w XVII wieku. Wypisy z krakowskich rejestrów celnych z lat 1593–1683, Oprac. J. M. Małecki, Kr. 1995; Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, Wyd. H. Barycz, Kr. 1950 s. 38 (poza indeksem); Łabęcki H., Górnictwo w Polsce, W. 1841 II 340; Peršodrukar Ivan Fedorov ta joho poslidovnyky na Ukraïni (XVI – perša polovyna XVII st.), Kyïv 1975; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Cons. Crac., ks. 456 s. 389–90, 419, Cons. Crac. Plen., ks. 761, s. 479–80, 595–6, 640, ks. 762 s. 250–2, 558–9, 607, ks. 763 s. 124, Scab. Crac., ks. 21 s. 970, ks. 23 s. 85, 188, 788, ks. 26 s. 496, ks. 27 s. 103, rkp. 2115 s. 16, 20, 33, 41, 44, 49, 57, 95, 106, rkp. SWPN I–14 s. 658–9, Cathalogus puerorum baptisatorum in Ecclesia parochiali BMV in Circulo Crac. 1578–86, mf. 5–170 s. 43; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Consularia Leopoliensia, F. 52 op. 2 spr. 18 s. 701–2, spr. 19 s. 497, 586, spr. 20 s. 408, 1262–4, spr. 21 s. 77.
Zdzisław Noga